Terapeutyczne aspekty aktywności teatralnej osób z niepełnosprawnością
Teatr był i jest składnikiem życia społecznego. Od początku swego istnienia jeszcze w czasach starożytnych, miał ścisły związek z życiem danej społeczności i nie tylko odzwierciedlał to życie, lecz był samym życiem.
Jednym z takich obszarów jest terapia osób z niepełnosprawnością, określana w literaturze mianem arteterapii. Terapia przez teatr stanowi ważny nurt tzw. nowego teatru, bardzo często określanego jako „teatr poza teatrem”, „teatr dla życia”. Wynika to z faktu, iż w takim ujęciu sztuki teatralnej nie są istotne zadania artystyczne, ale rozwój człowieka. Ponadto, ten teatr skupia swoje działania nie na produkcie finalnym – spektaklu, a na samym procesie tworzenia.
Z kolei pojmowanie terapii przez teatr jako twórczości pozwala zakładać, że prowadzi ona do określonej zmiany dokonującej się w osobie uczestnika. W ten sposób aktywność teatralna może przyczyniać się do osiągania celów w dziedzinach pozaartystycznych, takich jak: edukacja, psychoterapia, socjoterapia, w tym wypadku osób z niepełnosprawnością.
Najważniejszym celem w oddziaływaniach terapeutycznych w kierowaniu rozwojem człowieka oraz korygowania, kompensowania, usprawniania jego zaburzeń i niesprawności jest przygotowanie jednostki ludzkiej do życia w społeczeństwie, do pracy, wypracowanie w tej osobie zdolności adaptacyjnych, dążność do samorealizacji, samodoskonalenia, poczucia własnej wartości.
Jako osoba uczestnicząca w różnych formach pracy z osobami z niepełnosprawnością oraz samodzielnie podejmująca takie działania, zauważyłam, iż doskonałą metodą przynoszącą pożądane rezultaty, jest terapia sztuką. Natomiast za znaczącą technikę terapeutyczną w zakresie arteterapii uznałam sztukę teatralną – jako szczególnie bogatą, interesującą propozycję drogi wychodzenia z niepełnosprawności. Dostrzeżenie w terapii przez teatr szansy na zmianę jakości życia osób z niepełnosprawnością, powoduje, iż staje się ona zjawiskiem coraz bardziej powszechnym w rewalidacji osób z niepełnosprawnością.
WARSZTATY ARTETERAPII POPRZEZ TEATR
Uczestnikami warsztatów (w liczbie 12 osób) są dorosłe osoby z niepełnosprawnością intelektualną, fizyczną czy też schorzeniami psychicznymi. Ponadto u znacznej części występuje sprzężenie niepełnosprawności. Większość z nich po zamknięciu Ośrodka Wsparcia dla Dorosłych Osób Niepełnosprawnych „Kolory Życia”, działającego przy Katolickim Stowarzyszeniu na Rzecz Osób Niepełnosprawnych „Tęcza” Diecezji Zielonogórsko – Gorzowskiej, została bez wsparcia terapeutycznego, ze względu na brak miejsc w ośrodkach zielonogórskich. W ramach wolontariatu, od ponad roku czasu, prowadzę warsztaty w Teatrze Lubuskim w Zielonej Górze. Dyrektor teatru zgodził się bez ponoszenia kosztów, udostępnić nam salę Laboratorium Twórczego.
TERAPIA PRZEZ TEATR – ZAJĘCIA TEATRALNE
Zajęcia teatralne, zajęcia o charakterze artystyczno – ekspresyjnym.
Terapię przez teatr to szczególny rozwój osobowości, twórcze podejście do życia i problemów oraz uruchomienie wyobraźni.
Terapia przez teatr w tym przypadku nie sprowadza się tylko do przygotowań i prezentacji spektaklu, ale także zawiera techniki relaksacji, automasażu, ćwiczenia dykcyjne i ruchowe, czytanie literatury i poezji, które z kolei są pretekstem do rozmów oraz możliwością spotkań z innymi twórcami podczas przeglądów teatralnych. Zastosowanie wielu różnorodnych form pracy nie tylko uatrakcyjnia proces terapeutyczny czy choćby pobudza gotowość jego uczestników do podejmowania działań, ale przede wszystkim zwiększa obszar oddziaływań oraz przynosi lepsze (pod względem jakościowym i ilościowym) efekty.
W zaproponowanej terapii przez teatr można wyróżnić następujące typy aktywności:
- Zabawy muzyczno – ruchowe
– rozwój procesów poznawczych, tj. koncentrację, podzielność uwagi, spostrzeganie i koordynacji wzrokowo – ruchowej, zaś z drugiej strony służyło nabywaniu pewnych sprawności ruchowych wykorzystywanych w spektaklach.
- Zajęcia związane z czytaniem literatury i poezji, wspólne rozmowy (dyskusje)
– poznawanie tekstów literackich i próby ich interpretacji stanowiły jedynie pretekst do analizowania postaw bohaterów, określania motywów ich postępowania, poszukiwania pewnych uniwersalnych wartości i odnoszenia ich do siebie samego. W ten sposób teksty stawały się źródłem rozmów o życiu, polityce, religii, filozofii, o podstawowych wartościach w życiu człowieka.
– uczestnicy nabywają zdolność prowadzenia rozmowy, pewną kulturę dyskutowania. Uczą się nie przerywać wypowiedzi innych osób, słuchania w skupieniu i samodzielnego zabierania głosu w danej sprawie. To bardzo istotny aspekt prowadzonej terapii, który buduje poczucie własnej wartości, odczucie własnego „ja”. Dyskusje są cennym źródłem zdobywania orientacji w zakresie własnych przeżyć i reakcji.
- Przygotowania i prezentacje spektakli
– celem nadrzędnym w prowadzonej terapii nie jest doskonalenie sztuki teatralnej, ale rozwój i usprawnianie różnych dziedzin funkcjonowania uczestników. Spektakl nie stanowi produktu finalnego terapii, a jedynie kończyły jej pewien etap. W związku z tym bardziej istotny z punktu widzenia terapii jest proces tworzenia przedstawienia, przygotowania do prezentacji.
– praca nad spektaklem, jak również okazja do ich zaprezentowania stanowią obszar doskonalenia procesów poznawczych, usprawniania umiejętności, takich jak: spostrzeganie, które związane było z odnajdywaniem się w przestrzeni scenicznej względem partnerów oraz rekwizytów; pamięci, poprzez zapamiętywanie oraz odtwarzanie czynności i treści poszczególnych scen, kolejności ich następowania czy choćby koordynacji wzrokowo – ruchowej.
– występy sceniczne są związane z włączaniem tych osób w nurt życia społecznego. Wyjazdy na festiwale, czy udział w integracyjnych warsztatach z różnymi grupami społecznymi (dzieci, młodzież seniorzy) przyczynią się do kształtowania pozytywnych zachowań, a także umożliwią i ułatwią tym osobom nawiązywanie kontaktów interpersonalnych.
- Relaksacja z elementami automasażu
– na ten typ zajęć składają się ćwiczenia oddechowe, wyciszające i rozluźniające. Relaksacja odbywa się przy muzyce i połączona jest z masowaniem ciała, czy to piłeczkami, czy dłońmi. Zajęcia kończą wypowiedzi uczestników na temat wrażeń wyniesionych z usłyszanej melodii. Nie są one wcale mniej ważne w terapii, pozwalają bowiem uczestnikom z jednej strony wyciszyć się, odprężyć, zaś z drugiej strony skoncentrować się na ćwiczeniach wymagających dokładności i precyzji.
- Ćwiczenia dykcyjne
– na zajęcia z zakresu usprawniania narządu artykulacyjnego składają się ćwiczenia dykcyjne, różnego rodzaju wierszyki, rymowanki z trudnymi do wypowiedzenia wyrazami, zwrotami. Nierzadko połączone z głośnym i rytmicznym wyklaskiwaniem sylab, ze zmianą rytmu. Doskonalenie mowy przynosi pozytywne efekty w innych obszarach funkcjonowania, np.: wzbogaca słownictwo, którym się posługują, ale przede wszystkim wpływa na podejmowanie, inicjowanie i podtrzymywanie kontaktów z innymi osobami oraz znaczną poprawę jakości tej komunikacji.
Podejmowana przez uczestników aktywność teatralna przede wszystkim ma na celu spełnianie zadań pozaartystycznych. W tym przypadku są to pozytywne, konkretne zmiany dokonujące się we wszystkich sferach funkcjonowania tych osób. W tym kontekście sztuka sceniczna przestaje być celem, a staje się jedynie środkiem.
Dzięki niej właśnie osoby z niepełnosprawnością nabędą nowych sprawności, wiadomości, odkryją własne zdolności, zyskując poczucie wartości i wiary w swoje możliwości. To z kolei implikuje otwieranie się na nowe doświadczenia w kontaktach z innymi i inspiruje do podejmowania uczestnictwa w życiu społecznym.
Najważniejszy cel i sens podejmowanej aktywności należy upatrywać w fakcie, iż ma ona charakter transgresyjny, czyli stwarza szansę na przekraczanie siebie, swoich możliwości, a w rezultacie podnosi jakość życia.
Zajęcia prowadzone w ramach terapii przez teatr i wynikająca z nich aktywność teatralna osób z niepełnosprawnością przyczynia się do rozwijania i doskonalenia kompetencji poznawczych, emocjonalnych i społecznych.
Efekty i pozytywne rezultaty tej terapii przez teatr:
- SFERA POZNAWCZA:
W zakresie kompetencji poznawczych aktywność teatralna przyczyni się do:
- rozwoju sprawności i zdolności, a w tym przypadku do doskonalenia spostrzegania i odbierania wrażeń, procesów pamięci i myślenia, koncentracji uwagi oraz koordynacji wzrokowo – ruchowej;
- wyzwalania motywacji do uczenia się;
- nabycia przez osoby badane nowych sprawności i umiejętności w zakresie działań scenicznych: poruszanie w przestrzeni scenicznej względem partnerów i rekwizytów oraz właściwej prezentacji przygotowanego przedstawienia;
– w zakresie umiejętności życia codziennego: planowanie i przygotowanie się do wyjazdu związanego z udziałem w przeglądach artystycznych, festiwalach teatralnych, warsztatach integracyjnych, właściwe zachowanie się podczas podróży; odnajdywanie się w nowym miejscu, sytuacji i przystosowanie się do tych nowych warunków;
- usprawnienia narządu artykulacyjnego: wzbogacenie słownictwa, poprawa wymowy, właściwe budowanie własnej wypowiedzi, wyrażanie swoich przeżyć, pobudzenie aktywności do komunikowania się – podejmowania, inicjowania i podtrzymywania kontaktu z innymi osobami;
- zdobycia nowych wiadomości z zakresu literatury, poezji, sztuki;
- pobudzenia wyobraźni i kreatywności w trakcie przygotowań występów scenicznych;
- rozwinięcia zachowanych sprawności;
- kreowania postawy twórczej wobec otoczenia;
Ponadto zakłada się:
- częste dyskusje grupowe wykształcą zdolność prowadzenia rozmowy, kulturę dyskutowania;
- zetknięcie się ze sztuką teatralną rozwinie ich zainteresowanie światem kultury, sztuki;
- dzięki uczestnictwu w licznych przeglądach i festiwalach teatralnych, możliwością konfrontacji z działaniami scenicznymi innych ludzi, uczestnicy Warsztatu Terapii przez Teatr wykształcą w sobie postawę oceniającą i zdolność krytycznego spojrzenia na własną aktywność;
- aktywność teatralna i związane z nią sytuacje pozaartystyczne zwiększą orientację w rzeczywistości, co wpłynie na zaradność osobistą.
- SFERA EMOCJONALNA
W zakresie kompetencji emocjonalnych:
- zajęcia teatralne są źródłem różnorodnych przeżyć – dostarczą uczestnikom wielu korzyści: satysfakcję, zadowolenie, spokój, odprężenie;
- podejmowana aktywność teatralna sprzyjała przełamywaniu barier emocjonalnych, strachu i nieśmiałości przed wyjściem na scenę oraz redukcji lęku w relacjach z innymi;
- w czasie zajęć teatralnych uczestnicy zdobywają orientację w sposobie własnego przeżywania i reagowania; mają możliwość wyrażania własnych emocji;
- zajęcia prowadzone w ramach terapii przez teatr uczą panowania nad negatywnymi emocjami oraz wpływają na zmniejszenie labilności uczuciowej;
- zajęcia teatralne pobudzają oraz rozwijają poczucie i potrzeby estetyczne osób z niepełnosprawnością;
- członkostwo w grupie teatralnej „Ex Animo” daje uczestnikom poczucie przynależności do grupy i pozwala nawiązać więzi uczuciowe między poszczególnymi osobami, zdobyć zaufanie i poczucie bezpieczeństwa;
- atmosfera zajęć, postawa terapeuty prowadzącego oraz aktywność związana z prezentacjami, wpływają na kreowanie przez uczestników pozytywnego wizerunku własnego „ja”;
- bogata propozycja tych zajęć uwrażliwia i otwiera na piękno otaczającego świata i potrzeby drugiego człowieka;
- podejmowana aktywność pełni zarówno funkcję ekspresyjną, jak również katarktyczną. Stwarza możliwości, w których uczestnicy będą mogli ujawnić, wyrazić własne stany emocjonalne, ale również rozładować bądź przekształcić negatywne emocje;
- zajęcia teatralne mogą w znacznej mierze przyczynić się do poprawy kondycji psychicznej oraz znacznie wzbogacić życie emocjonalne uczestników.
- SFERA SPOŁECZNA
W zakresie nabywania kompetencji społecznych:
- w ramach zajęć i aktywności związanej z terapią przez teatr osoby z niepełnosprawnością mają możliwość wyrobienia w sobie pożądanych cech i zachowań społecznych, takich jak: życzliwy i pomocny stosunek do ludzi, prawidłowe zachowania w środkach lokomocji, w miejscach publicznych oraz zwiększają zdolności adaptacyjne w nowych warunkach;
- aktywność teatralna motywuje do aktywnego działania w zakresie uczestnictwa w życiu społecznym;
- podejmowane działania wpływają na nabywanie umiejętności niezbędnych we współżyciu i współpracy;
- członkostwo w grupie teatralnej kształtuje umiejętność pracy i współdziałania w zespole, jak również sprzyja wyrabianiu postawy współdecydowania i współodpowiedzialności za grupę;
- dzięki prowadzonej terapii osoby niepełnosprawne zdobywają poczucie tożsamości osobistej;
- działania teatralne, a w szczególności związane z nią zjawiska pozaartystyczne, służą zwiększaniu zaradności osobistej oraz samodzielności w działaniu;
Ponadto, aktywność teatralna powoduje:
- identyfikowanie się z grupą;
- wpływa na integrację społeczną;
- sprzyja nawiązywaniu więzi społecznych, poszerzaniu możliwości komunikacyjnych w bezpośrednich relacjach z innymi osobami;
- umożliwia prezentację własnych osiągnięć oraz konfrontację z aktywnością artystyczną innych i wymianę doświadczeń;
- wyrabia postawę otwartości wobec otoczenia, działania kreatywnego;
- kształtuje poczucie przydatności zespołowej;
- ułatwia wywiązywanie się z zadań stawianych przez społeczeństwo i wypełnianie ról społecznych;
- wpływa na kreowanie pozytywnego wizerunku własnej osoby;
- zwiększa poczucie własnej wartości i godności;
- stanowi czynnik przełamywania stereotypu osoby z niepełnosprawnością jako mniej wartościowej i niezdolnej do twórczych działań artystycznych;
- pozwala na realizację siebie jako istoty społecznej na miarę własnych możliwości.
Teatr i terapia mogą współtworzyć doskonałą szansę zmiany jakości życia osób z niepełnosprawnością, szansę uwolnienia się od ograniczeń.
